آنچه باید از موسیقی شعر بدانیم به قلم :محمد مطلق

آنچه باید از موسیقی شعر بدانیم 

 

 به قلم :محمد مطلق  روزنامه نگار

 

با عرض پوزش از خوانندگان حرفه ای شعر این پست

 

 

را برای استفاده دوستانی می نویسم که آشنایی اندکی با

 

 موسیقی شعر دارند و باز هم به خاطر لحن آموزشی

 

 نوشته ام معذرت می خواهم.

 

 انگیزه نوشتن هم کامنتی است که دوستی در پست قبلی

 

 برایم گذاشته بود و گفته بود بیتی را اشتباه نوشته ام.

 

 به زعم ایشان بیت باید اینگونه نوشته می ش

 

 

دسحر آمدم نبودی به شکار رفته بودیتو که سگ" برده"

 

بودی به چه کار رفته بودی

 

راستی چقدر از موسیقی شعر می دانیم.

 

 

 من گاه خوانندگان پیگیر و گاه شاعرانی دیده ام

 

 

که هنوز موسیقی شعر را نمی شناسند.

 

 

 قاعدتا قصد من آموزش و حل وفصل کردن

 

 

مشکل نیست اما می خواهم توصیه کنم

 

 

 در هر مقطعی از شناخت شعر هستیم،

 

 

 بار دیگر برگردیم و موسیقی را مرور کنیم

 

 

انواع موسیقی شعردکتر شفیعی کدکنی موسیقی شعر

 

 

را به دو بخش الف: بیرونی ب: درونی،

 

 

تقسیم کرده اند که منظور از موسیقی بیرونی همان عروض و

 

 منظور از موسیقی درونی،

 

هارمونی کلمات است که در شعر سپید کاربرد فراوانی دارد.

 

 راستی آیا تفاوتهای

 

 شعر نیمایی و سپید را بر اساس وزن

 

 

تشخیص می دهید؟

 

 

 من سعی می کنم در مورد هر دو بخش موسیقی

 

 

 بیرونی و درونی به شکلی خلاصه و مفید بنویسم

 

 

موسیقی بیرونی موسیقی بیرونی، قالب های

 

 

 از پیش تعیین شده ای است که باید شعر خود را با آنها

 

 

 مطابقت دهد. به این قالب ها در علم عروض

 

 

 بحر گفته می شود.

 

 

موضوع خیلی ساده است:

 

 

 آقا جان کلا

 

 در شعر فارسی هفت بحر اصلی وجود دارد

 

 

که به آنها بحور متفق الارکان گفته می شود.

 

 

 دوازده بحر دیگر از ترکیب این هفت بحر ساخته می شود

 

 

 که به آنها بحور مختلف الارکان می گویند.

 

 

 فقط در مورد بحور خالص و اصلی می نویسم

 

 

 اما پیش از آن یک سوال.

 

 

 به نظر شما با دانستن این بحور چه مشکلاتی از ما

 

 

 رفع خواهد شدمهمترین مشکلی که به ساده ترین شکل

 

 

 رفع می شود این است که

 

 

 بدون توجه به معنا و یا سابقه ذهنی

 

 

 می توانید تشخیص دهید فلان شعر از کیست.

 

 

به عنوان مثال تمامی شاهنامه در بحر متقارب سروده شده

 

 

و یا تمام مثنوی در بحر رمل.

 

 

باید بدانیم دوبیتی وزن مشخصی دارد

 

 

 و همچنین رباعی.

 

 

 بنابراین اگر شعر عراقی را برایتان خواندند،

 

 

احتمال اینکه بگویید بوستان سعدی است صفر است

 

 

چون بوستان هم مثل شاهنامه

 

 

 در بحر رمل و دقیقا با همان وزن سروده شده.

 

 

حال از کجا تشخیص دهیم بوستان نیست و شاهنامه است؟

 

 

 آیا بدون معنا شناسی و صرفا با تکیه

 

 

 بر قواعد موسیقیایی چنین امکانی وجود دارد؟

 

 

بله، شناخت از فنون موسیقی این امکان را در اختیار شما

 

 

قرار می دهد و برای نسخه شناسی هم یکی از پارامترهای مطمئن

 

 

 به شمار می آید.

 

 

به عنوان مثال اگر یک شعر وزن دوری داشت

 

 

احتمال اینکه مربوط به حافظ باشد تقریبا صفر است

 

 

اما 99 درصد باید متعلق به مولوی باشد چون مولوی

 

 

 

 به اوزان دوری علاقه خاص دارد

 

 

هفت بحر ا صلی متقارب متدارکه زجز جزکامل وافرر

 

 

متفاوت بحر با وزنهر بحر با تکرار

 

 

 یکی از افاعیل عروضی ساخته می شود

 

 

که نحوه و تعداد تکرار آن وزن را می سازد

 

 

 که در ادامه به آن می پردازیم

 

 

الف: بحر متقارب که از تکرار فعولن به دست می آید

 

پی افکندم از نظم کاخی بلندکه از باد و باران نیابد گزندپی افکن/

 

 دم از نظ/ م کاخی/ بلندفعولن/ فعولن/ فعولن/ فعلکه از با/

 

 

 دو باران/ نیابد / گزندفعولن/ فعولن/ فعولن/ فعل

 

 

تمام شاهنامه با این وزن سروده شده

 

 

 یعنی چهار تا فعولن که فعولن آخری

 

 

 "مقصور" یا کوتاه شده است.

 

 

پس وزن شعر می شود متقارب مثمن مقصور.

 

 

 متقارب نام بحر، مثمن چون چهارتایی است

 

 

 و دربیت به هشت رکن تبدیل می شود

 

 

 و مقصور چون رکن آخری کوتاه شده

 

 

تذکر: پیش از نو آوری های غزل معاصر که پس

 

 

از خانم سیمین بهبهانی مد شد،

 

 

درشعر هزار ساله فارسی هیچ بیتی پیدا نمی کنید

 

 

 که از 4 رکن کمتر و از 8 رکن بیشتر باشد

 

 

تذکر: اگر تعداد ارکان در یک مصرع دو تا بود

 

" مربع" سه تا بود" مسدس" و چهار تا بود

 

 

 " مثن" نام می گیرد:

 

 

 بحر هزج از تکرار مفاعیلن به دست می آید

 

 

اگر آن ترک شیرازی به دست آرد دل ما را

 

 

به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را

 

 

اگر آن تر/ که شیرازی / به دست آرد /

 

 

 دل ما رامفاعیلن/ مفاعیلن / مفاعیلن

 

 

/ مفاعیلنبه خال هن/ دویش بخشم/ سمرقندو/

 

 

بخارا رامفاعیلن/ مفاعیلن / مفاعیلن/ مفاعیلن

 

 

وزن شعر هزج مثمن سالم است

 

 

پس: بحر رجز از تکرار مستفعلن به دست می آید

 

 

ای کاروان آهسته رو کآرام جانم می رود

 

 

وآن دل که با خود داشتم با دلستانم می رود

 

 

ای کاروان/ آهسته رو/ کارام جا/ نم می رود

 

 

مستفعلن/ مستفعلن/ مستفعلن/ مستفعلنو

 

 

آن دل که با/ خود داشتم/ با دلستا/ نم می رود

 

 

مستفعلن/ مستفعلن/ مستفعلن/ مستفعلن

 

 

وزن این شعر رجز مثمن سالم است:

 

 

 بحر رمل از تکرار فاعلاتن به دست می آید

 

 

بشنو از نی چون حکایت می کند

 

 

وز جدایی ها شکایت می کند

 

 

بشنو از نی/ چون حکایت/ می کند

 

 

فاعلاتن/ فاعلاتن/ فاعلن

 

 

وز جدایی / ها شکایت / می کند

 

 

فاعلاتن/ فاعلاتن/ فاعلن

 

 

وزن شعر رمل مسدس مقصور استج:

 

 

سه بحر مهجور که در ادبیات عرب رواج داشته

 

 و در فارسی کمتر شعری با این بحور می یابید

 

کامل، وافر و متدارک استبحر متدارک‌ از تکرار فاعلن‌،

 

 

بحر کامل‌ از تکرار متفاعلن‌ و بحر وافر از تکرار

 

 

 مفاعلتن‌ ساخته می شود

 

 

وزن دوبیتی تمام دوبیتی های تاریخ بشریت

 

 

 با این وزن سروده می شود

 

 

دلی دیرم/ خریدار/ محبتمفاعیلن/ مفاعیلن/ مفاعیلک

 

ز او گرمس/ تو بازار/ محبتمفاعیلن/ مفاعیلن/ مفاعیل

 

وزن رباعی تمام رباعی های جهان در طول تاریخ

 

 

 با این وزن سروده شده،

 

 

بعد از این به سروده های خیام نگویید دوبیتی

 

 

این کوزه چو من عاشق زاری بوده است

 

لا حول ولا قوه الا باالله

 

در بند سر زلف نگاری بوده است

 

 

لا حول ولا قوه الا بااللها

 

 

ین دسته که در گردن او می بینی

 

 

لا حول ولا قوه الا باالله

 

 

دستی است که در گردن یاری بوده است

 

 

لا حول ولا قوه الا باالله

 

 

وزن شعر نو یا نیمایی  شعر نو یا نیمایی

 

 

تنها تفاوتی که با شعر کلاسیک دارد

 

 

 این است که در شعر نو ملزم به رعایت تعداد

 

 

 ارکان ها نیستیم.

 

 

به عبارت دیگر شعر نیمایی شعری عروضی است

 

 

که تعداد رکن های آن به هم ریخته

 

 

 و مصرع ها کوتاه و بلند شده است

 

 

آی آدم ها که در ساحل نشسته شاد و خندانید

 

 

آی آدم/ ها که در سا/ حل نشسته/ شاد و خندا/ نید

 

 

فاعلاتن/ فاعلاتن/ فاعلاتن/ فاعلاتن/ فعدر

 

 

همین شعر می خوانیم

 

 

می زند فریاد و امید کمک داردمی زند فر/ یاد و ام می/ د کمک دا/ رد

 

 

فاعلاتن/ فاعلاتن/ فاعلاتن/ فعهمان

 

 

 طور که دیدید مصرع بالا 5 و مصرع پایین 4

 

 

رکن دارد که در شعر کلاسیک چنین چیزی

 

 

غیر ممکن است

 

 

موسیقی درونی و شعر سپیددر شعر سپید

 

 

از آنجایی که به طور کامل عروض یا موسیقی بیرونی

 

 

 کنار گذاشته می شود،

 

 

 موسیقی درونی یا هارمونی اهمیت پیدا می کند.

 

 

 اگر اجازه دهید کمی راجع به آواها حرف بزنیم.

 

 

 سال ها پیش کتابی ترجمه خواندم

 

 

که نه نام کتاب را به خاطر دارم نه مترجم و نه نویسنده اش را

 

 

اما تحقیق زیبایی بود

 

 

 در مورد آواها در زبان و ارتباط آنها با موسیقی و

 

 رنگ و در نهایت حسی که ایجاد می کنند.

 

 

به عنوان مثال حرف "آ" معادل صدای نی

 

 

 و با رنگ سفید نشانه گذاری شده بود

 

 که تکرار آن موجب حالتی غنایی آمیخته

 

 

 با حسرت خواهد شد

 

 

الآ یآ ایها السآقی ادرکاسا و نآولهآ

 

 

که عشق آسآن نمود اول ولی افتآد مشکل هآحرف

 

 

"د" معادل صدای شیپور،

 

 

رنگ سرخ و برانگیزاننده حس پیروزی است،

 

 

آوای "ای" معادل صدای ویولن،

 

 

 رنگ آبی و غنایی امیدوارانه است و و و

 

 

شاعران کلاسیک به این جنبه از موسیقی

 

 

هم اهمیت می دادند که گاه در جهت معناسازی،

 

 

 گاه در جهت فضا سازی

 

 

و گاه انتقال حس به کار گرفته می شد.

 

 

 به عنوان مثال به این مصرع از مولوی

 

 

 توجه کنیداز کف سلطان رسدم

 

 

ساغر و سغراق قدمسغراق کلمه ای بی معنی است

 

 

 و مولانا می توانست بگوید

 

 

" ساغر و باده قدم" بدون اینکه اختلالی

 

 

 در وزن ایجاد شود

 

 

 اما ایشان ترجیح می دهند

 

 

 از کلمه بی معنی سغراق استفاده کنند.

 

 

 خانم سیمین بهبهانی در توصیف این مصرع

 

 

می نویسد: صدای قورت قورت شراب را در آن می شنوم

 

 

بنابراین مولانا در

 

 

این مصرع با موسیقی درونی فضایی واقعی

 

 

 را برای ما می سازد

 

 

 اما در این شعر از منوچهری دامغانی

 

 

اتفاق دیگری می افتدخیزید و خز آرید که هنگام خزان است

 

 

باد خنک از جانب خارزم وزان است

 

 

تکرار "خ" و "ز" معنای خاصی نمی دهد

 

 

 اما تاثیر القایی خاص دارد بگونه ای

 

 

 که با خواندن آن سردمان می شود

 

 

به این شعر فروغ نگاه کنید

 

 

من از گفتن می مانم اما زبان گنجشکان

 

 

 زبان زندگی جمله های جاری جشن طبیعت است

 

 

فروغ وقتی از گفتن می ماند

 

 

 به زبان موسیقی طبیعت که زبان زندگی است

 

 

 پناه می برد

 

 

. صدای جیک جیک گنجشکان را می شنوید؟

 

 

همان طور که می بینید در شعر

 

 

 سپید موسیقی از بین نمی رود

 

 

 بلکه عمیق تر و پیچیده تر می شود

 

 

 و برای درک آن نمی توان

 

 

 به ذوق و قریحه بسنده کرد.

 

 

موسیقی درونی هم قواعدی دارد

 

 

 که با شناخت کامل از آواها به دست می آید

 

 

آیا کسی می تواند شعری غمگین بگوید

 

 

 در حالی که نوشته اش پر از حروف "ش" است

 

 

آیا کسی می تواند از توفان حرف بزند

 

 

 در حالی اهمیتی به حرف"س" نمی دهد

 

 

چند نکته مهمبه این بیت از سعدی توجه کنید

 

 

خدا کشتی آنجا که خواهد برد

 

 

وگر ناخدا جامه بر تن درد

 

 

فعولن فعولن فعولن فعول

 

 

 که وصفش رفت.

 

 

 

 می گویند وقتی سعدی این بیت را سرود،

 

 

 شب فردوسی را به خواب دید

 

 

 که می گوید اگر من جای تو بودم می گفتم

 

 

برد کشتی آنجا که خواهد خدای

 

 

وگر جامه بر تن درد ناخدای

 

 

همان طور که می بینید وزن هر دو بیت یکی است

 

 

 اما در شعر دوم احساس حماسی داریم

 

 

 در حالی که در شعر اول چیزی جز پند و اندرز نیست.

 

 

این موضوع چگونه با جا به جایی

 

 

 کلمات ممکن است بوجود بیاید.

 

 

 تحلیل طولانی دارد

 

 

 اما واقعا به این مقایسه فکر کنید

 

 

به خدا مغزم درد گرفت بماند برای بعد

 

 

نویسنده : محمد مطلق

 

 

Alder: 35

 

 

Stjernetegn: Tvillingen

 

 

Fødselsår: Rotte

 

 

Bransje: Kunst

 

 

Stilling: روزنامه نگار

 

 

Plassering: تهران : Iran

 

سایت کادوس:

http://kmotlagh1.blogspot.com/2008/01/blog-post.html